Người Việt có một nền “văn hóa uống trà”, tuy không
đến mức nâng thành Trà đạo (Chado) như người Nhật,
nhưng nền “văn hóa” ấy có từ lâu đời, rất phong phú
và độc đáo. Dưới thời Nguyễn (1802 - 1945), uống trà
đã trở thành một lạc thú tao nhã, rất được giới quý
tộc, quan lại và thức giả ưa chuộng. Thậm chí, uống
trà còn được coi là một bộ môn nghệ thuật, đứng đầu
trong nghệ thuật ẩm thực.
Bộ đồ trà hạ ẩm, kiểu Huế, vẽ tích Bá Nha - Tử Kỳ,
hiệu đề Giáp Tí (1804). Đồ sứ ký kiểu đời Gia Long
Để việc uống trà xứng đáng trở thành một lạc thú
tinh thần đầy cảm hứng, ngoài trà ngon, bạn hiền,
còn phải có một bộ đồ trà xứng tầm. Một bộ đồ trà
thời Nguyễn bao giờ cũng hội đủ các dụng cụ dùng cho
việc pha trà và thưởng trà, gồm: hỏa lò, siêu đồng
nấu nước, hũ sành đựng nước pha trà, hũ đựng trà, ấm
trà bằng đất nung và bộ đồ trà bằng sứ ký kiểu.
Ngoài ra còn có than củi, trầm hương và vài loại
bánh mứt để cuộc trà thêm phần ý vị.
Dĩa trà vẽ mai hạc đề hai câu thơ chữ Nôm theo thể
bát - lục.
Đồ sứ ký kiểu đời Tự Đức
Những dụng cụ như hỏa lò, siêu đồng, hũ đựng trà
thường là đồ nội hóa, có thể đặt làm hoặc mua trong
nước, nhưng bộ ấm chén trà thì thường là đồ sứ, ký
kiểu ở nước ngoài. Triều vua Minh Mạng (1820 -
1841), nhà vua đặt cho xưởng gốm
Copeland & Garrett
thuộc Công ty Spode ở Liverpool (Anh) làm những bộ
đồ trà bằng gốm faience, đưa về Việt Nam vẽ thêm các
kiểu hoa văn mà nhà vua ưa thích lên ấm chén trà,
rồi ghi dòng lạc khoản chữ Hán: “Minh Mạng …
niên
tăng họa”
(Vẽ
thêm vào năm Minh Mạng thứ …). Triều Thiệu Trị (1841
- 1847) thì đặt cho lò sứ Sèvres ở Paris (Pháp) làm
những bộ đồ trà bằng sứ màu trắng, vẽ các hoa văn
thảo mộc bằng nhũ vàng, có đề dòng lạc khoản chữ Hán
bằng men màu đen: Thiệu Trị nguyên niên phụng chế
(Làm theo lệnh vào năm Thiệu Trị thứ nhất). Những
món đồ trà ấy nay vẫn còn trưng bày nơi Bảo tàng Cổ
vật Cung đình Huế.
Bộ đồ trà xuân - thu ẩm, kiểu Huế, vẽ phong cảnh sơn
thủy, hiệu đề chữ Nhật.
Đồ sứ ký kiểu đời Minh Mạng
Tuy nhiên, đồ trà thời Nguyễn, phong phú nhất và
cũng ấn tượng nhất là những bộ đồ trà ký kiểu ở
Trung Hoa. Thông thường, triều đình thường sai các
họa sĩ trong Họa tượng cục thuộc Nội vụ phủ vẽ kiểu
dáng đồ trà và các mẫu hoa văn trên giấy, rồi gửi
theo các sứ bộ sang Trung Hoa công cán, đặt các lò
sứ ở Cảnh Đức Trấn (tỉnh Giang Tây) làm các bộ chén
và dĩa trà theo mẫu, rồi ghé huyện Nghi Hưng (tỉnh
Giang Tô) để tìm mua những chiếc ấm trà bằng đất
nung.
Điều thú vị là triều Nguyễn cùng thời với triều Đại
Thanh của Trung Hoa, nhưng đồ trà thời Nguyễn ký
kiểu tại Trung Hoa lại không theo kiểu thức của đồ
trà thời Thanh (1644 - 1911) mà theo kiểu thức của
đồ trà thời Minh (1368 - 1644).
Bộ đồ trà đông ẩm, kiểu Huế, vẽ phong cảnh sơn thủy,
hiệu đề chữ Nhật.
Đồ sứ ký kiểu đời Tự Đức
Một bộ đồ trà thời Nguyễn
thường có các món: tống, tốt, dầm, bàn.
Tống, còn gọi là tướng, là chiếc chén lớn
dùng để chứa nước trà rót ra từ ấm, đợi lóng cặn rồi
mới chuyên sang các chén tốt. Tốt, còn
gọi là quân, là các chén nhỏ để uống trà.
Dầm là chiếc dĩa lót chén tống. Bàn
là chiếc dĩa có chức năng như chiếc khay nhỏ chứa
các chén tốt. Người Huế uống trà thường chỉ
có ba người (trà tam, tửu tứ), nên bộ đồ trà sứ ký
kiểu dành cho người Huế thường có năm món, gồm: ba
chén tốt, một chén tống và một dĩa bàn, không có dĩa
dầm, vì chén tống sẽ được úp chồng lên một chén tốt
ở trên dĩa bàn. Trong khi đó, bộ đồ trà sứ ký kiểu
của người Bắc thường gồm bảy món: bốn chén tốt, một
chén tống, một dĩa bàn và một dĩa dầm. Trong mỗi bộ
đồ trà, chén tốt và chén tống giống nhau về dáng
kiểu, chỉ khác nhau về kích thước. Dĩa bàn và dĩa
dầm cũng tương tự. Cả bốn thứ này đều có chung đề
tài và kiểu thức trang trí.
Bộ đồ trà xuân - thu ẩm, kiểu Huế, vẽ phong cảnh,
hiệu đề chữ Nhật.
Đồ sứ ký kiểu đời Minh Mạng
Chén trà sứ ký kiểu thời Nguyễn có hai loại kiểu
dáng chính là chén trà không chân và chén
trà có chân. Chén trà không chân, còn được gọi
là chén lật đật, vì loại chén này có đáy tròn
và nặng và không có vành đế. Khi không chứa nước,
nếu có ngoại lực tác động vào, chén dễ dao động do
điểm tiếp xúc giữa chén trà với mặt phẳng chứa nó (như
mặt bàn, lòng khay) rất nhỏ, song bao giờ chén cũng
trở về vị trí thăng bằng. Hình tượng này giống con
lật đật, vì thế mà thành tên chén lật đật.
Chén trà có chân là chén trà có vành chân đế ở dưới
đáy chén, cao từ 0,2cm đến 0,5cm.
Bộ đồ trà bát giác vẽ viên long, hiệu đề Thiệu Trị
niên tạo.
Đồ sứ ký kiểu đời Thiệu Trị
Mỗi bộ đồ trà được sử dụng vào một mùa thích hợp
trong năm. Xuân sang, thu về thì dùng đồ trà xuân
- thu ẩm. Hạ tới dùng đồ trà hạ ẩm. Đông
đến thì có đồ trà đông ẩm. Chén xuân - thu
ẩm có miệng đứng, thành cao vừa phải, xương sứ
có độ dày trung bình; chén hạ ẩm có miệng loe
rộng, thành thấp, nông lòng, xương sứ mỏng để nước
nhanh nguội; chén đông ẩm có miệng kín, thành
cao, sâu lòng, xương sứ dày để giữ nhiệt lâu hơn.
Về dĩa trà, khác với người Mãn Thanh thường uống trà
trong chén lớn có nắp đậy và có dĩa lót bên dưới,
“người nào, chén nấy”, người Việt thường uống trà
với bằng hữu, nên trong bộ đồ trà có một dĩa bàn làm
khay đựng chén tốt và có một dĩa dầm để đựng chén
tống. Thậm chí, khi thưởng trà một mình, người Việt
cũng dùng bộ đồ trà tương tự, chỉ khác là thay vì
dùng ấm lớn để pha trà thì người ta dùng loại ấm độc
ẩm nhỏ hơn. Do lối uống trà này mà bộ đồ trà sứ ký
kiểu bao giờ cũng có một dĩa bàn và một dĩa dầm (riêng
các bộ đồ trà ký kiểu đời Gia Long thường không có
dĩa dầm, nên chén tống được úp chồng lên một chén
tốt). Dĩa trà sứ ký kiểu có hai loại dáng kiểu chính
là dĩa bo gãy và dĩa bo sáp. Dĩa bo
gãy là dĩa có thành gãy góc ở nơi tiếp xúc với
đáy, còn dĩa bo sáp (còn gọi là dĩa bánh
sáp) là dĩa có thành uốn cong ở nơi tiếp xúc với
đáy.
Bộ đồ trà hạ ẩm, kiểu Bắc, vẽ phong cảnh sơn thủy,
đề thơ chữ Hán.
Đồ sứ ký kiểu đời Tự Đức
Về ấm trà, ngày trước người ta thường pha trà
bằng ấm đất với các hiệu lò nổi tiếng như: Thế Ðức,
Mạnh Thần, Lưu Bội... Vì thế mới có câu: “Thứ
nhất Thế Ðức gan gà. Thứ nhì Lưu Bội, thứ ba Mạnh
Thần”. Ấm trà đất nung có nhiều kích cỡ khác
nhau, tùy vào số người thưởng trà: một người thì
dùng ấm độc ẩm; hai người thì dùng ấm song
ẩm, từ ba người thì có dùng ấm tam ẩm, từ
năm người trở lên dùng ấm quần ẩm. Song chẳng
mấy khi có cuộc trà quần ẩm, bởi “cái thú
uống trà, không thể ồn ào được. Lối giao du của cổ
nhân đạm bạc chứ không huyên náo như bây giờ. Chỉ có
người tao nhã, cùng một thanh khí mới có thể cùng
nhau ngồi bên một ấm trà...” (Nguyễn Tuân,
Vang bóng một thời).
Bộ đồ xuân - thu ẩm, kiểu Bắc, vẽ phong cảnh sơn
thủy, đề thơ chữ Hán.
Đồ sứ ký kiểu đời Tự Đức
Từ dáng kiểu của các loại ấm
đất nung, vua quan triều Nguyễn đã mô phỏng để đặt
làm các ấm trà bằng sứ men trắng vẽ lam, cũng đầy đủ
các loại độc ẩm, song ẩm, quần ẩm… với các
hiệu đề: Nội phủ, Uẩn tàng xuân mỹ, Thế Ðức định
chế... viết bằng chữ Hán. Loại ấm trà này thường
được tạo dáng nhỏ nhắn, thanh thoát. Ðặc biệt, vua
Thiệu Trị đã ký kiểu những bộ đồ trà bát giác, với
chiếc ấm bằng sứ, vẽ tám đồ án viên long và
ghi hiệu đề Thiệu Trị niên tạo. Đây là những
bộ đồ trà toàn mỹ nhất trong di sản đồ trà ký kiểu
thời Nguyễn.
Bộ đồ trà xuân - thu ẩm, kiểu Bắc, vẽ phong cảnh sơn
thủy, đề thơ chữ Hán.
Đồ sứ ký kiểu đời Tự Đức
Trên các bộ đồ trà thường trang trí các đồ án rồng
mây (nếu là đồ trà ngự dụng) hoặc trang trí “nhất
thi, nhất họa” (nếu là đồ trà của quan lại hay các
bậc thức giả). Người ta thường gọi tên bộ đồ trà dựa
theo hình vẽ trên đó, như: đồ trà Tô Vũ mục dương,
đồ trà Nhất chẩm tùng phong, đồ trà Đình
xa tọa ái... Nổi tiếng nhất là bộ đồ trà Mai
hạc, vẽ hình một con chim hạc đứng cạnh
gốc mai, kèm hai câu thơ chữ Nôm: Nghêu ngao vui
thú yên hà. Mai là bạn cũ, hạc là người quen.
Sưu tập ấm trà bằng đất nung đời Tự Đức
Người xưa uống trà không chỉ để thưởng thức hương vị
của trà. Họ còn lưu tâm đến nội dung các cuộc mạn
trà và nét đẹp nghệ thuật của loại hình, dáng kiểu,
họa tiết trang trí trên đồ trà. Họ chiêm ngưỡng vẻ
đẹp của nét bút tài hoa trên ấm chén, bình phẩm thơ
văn hay nghiền ngẫm những “chuyện xưa, tích cũ” lưu
dấu trên đồ trà.
Vì thế mà mỗi bộ đồ trà sứ ký kiểu là một tác phẩm
nghệ thuật đặc sắc. Và bây giờ thì đó là những cổ
vật trân quý mà người chơi cổ ngoạn nào cũng mong
muốn sở hữu.
T.Đ.A.S.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét